Zdarza się, że przedsiębiorcy, zmagając się z postępowaniami podatkowymi i chcąc zabezpieczyć finanse swoich rodzin, zawierają z małżonkami umowy o małżeńskiej rozdzielności majątkowej, a następnie, w drodze umowy o podział majątku wspólnego, przekazują majątek małżonkowi, aby organy podatkowe nie mogły sięgnąć do niego przy egzekucji należności podatkowych.
Takie rozwiązanie może jednak okazać się nieskuteczne, jeśli fiskus (Skarb Państwa) zdecyduje się skorzystać z instytucji skargi pauliańskiej (art. 527 i nast. Kodeksu cywilnego, dalej KC). Zgodnie z w/w przepisem, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że rzeczony przepis w zakresie, w jakim ma zastosowanie, w drodze analogii, do ochrony należności publicznoprawnych (jakimi są również należności podatkowe), jest zgodny z Konstytucją.[1]
Sąd Najwyższy wyjaśnił natomiast, że o ile małżeńskie umowy majątkowe (czyli np. umowa o rozdzielności majątkowej) nie mogą być ubezskutecznione skargą pauliańską, to już sytuacja ta nie dotyczy umów o podział majątku małżeńskiego zawartych w ich wykonaniu, w odniesieniu do których wierzyciel może skorzystać z ochrony przewidzianej w przepisach KC o skardze pauliańskiej.[2]
Z powyższego wynika zatem, że „przepisanie majątku na małżonka”, w warunkach określonych w art. 527 i nast. KC, może nie ochronić przedsiębiorcy – podatnika, przed zaspokojeniem się przez urząd skarbowy z tego majątku.
Co więcej, nawet w razie dokonania kolejnej czynności rozporządzającej przez małżonka przedsiębiorcy, np. darowania otrzymanego od przedsiębiorcy majątku dzieciom, potencjalnie dalej może istnieć możliwość, że urząd skarbowy sięgnie do tego majątku, żądając ubezskutecznienia w/w czynności w stosunku do dzieci, w drodze skargi pauliańskiej wobec tzw. osoby czwartej.
O takiej możliwości wypowiedział się również Sąd Najwyższy, wskazując, że dopuszczalność zastosowania na podstawie art. 531 § 2 k.c. drogi zaskarżenia wobec kontrahenta osoby trzeciej – to jest osoby „czwartej” (i ewentualnie dalszych osób, na rzecz których przeszła korzyść pierwotnie należąca lub należna dłużnikowi) – nie jest w doktrynie i orzecznictwie oceniana jednolicie. Przychylić się jednak należy do poglądu, milcząco zaakceptowanego przez Sąd Apelacyjny, że w pod pojęciem osoby, na rzecz której rozporządzenie nastąpiło rozumieć należy nie tylko podmiot, który bezpośrednio otrzymał korzyść od osoby trzeciej, ale także następne podmioty, do których korzyść ta trafiła w drodze kolejnych rozporządzeń, o ile transakcje te dokonane zostały w okolicznościach wskazanych w art. 531 § 2 k.c., a więc nabywca wiedział o istnieniu podstaw do uznania czynności dłużnika za bezskuteczną lub czynność była nieodpłatna. Za taką wykładnią przemawia identyczne położenie osoby „czwartej” i jej następców względem dłużnika – żadna z nich nie jest stroną dokonywanej przez dłużnika czynności krzywdzącej wierzyciela, każda jednak postępuje w sposób nie zasługujący na aprobatę, świadomie uczestnicząc w czynnościach pozbawiających wierzyciela możliwości zaspokojenia się z majątku dłużnika lub też otrzymuje nieodpłatnie (a więc na zasadach mniej chronionych przez prawo) korzyść, z której wierzyciel mógłby uzyskać należne mu świadczenie. Celem przewidzianej w art. 527 i nast. k.c. instytucji jest umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia jego wierzytelności wobec dłużnika także w wypadku, kiedy dłużnik zachowuje się nielojalnie oraz kiedy sprzecznie z zasadami rzetelności postępują także podmioty uczestniczące w ciągu czynności oddalających drogą kolejnych rozporządzeń nadającą się do egzekucji korzyść od majątku dłużnika. Tak samo – w imię ochrony wierzyciela – traktowane są rozporządzenia nieodpłatne.[3]
Więcej informacji o skardze pauliańskiej wobec osób czwartych i piątych można znaleźć w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2016 r., wydanej w sprawie o sygn. akt III CZP 99/15.
Oczywiście, osoba trzecia może również bronić się przed powództwem ze skargi pauliańskiej. W tym zakresie z pomocą przychodzi korzystne orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2016 r., wydane w sprawie o sygn. akt IV CSK 289/15, w którym wskazano, iż mając na względzie treść normatywną zawartą w art. 527 § 3 k.c., który należy odczytywać łącznie z art. 527 § 1 k.c. oraz charakter i skutki, jakie ustawa wiąże z usuwalnym domniemaniem prawnym, a także dalsze wskazane argumenty, brak jest podstaw do uznania, że art. 527 § 3 k.c. ustanawia również, poza domniemaniem wiedzy osoby trzeciej, także domniemanie możliwości jej uzyskania przy dochowaniu należytej staranności. Rozpatrywana sprawa dotyczyła stanu faktycznego, w którym we wrześniu 2012 r. Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w G. wszczął postępowanie kontrolne w firmie A. J., w wyniku którego w dniu 20 grudnia 2012 r. stwierdzono, że nie uiścił on należnych podatków od towarów i usług oraz pełnego podatku dochodowego; po złożeniu przezeń w grudniu 2012 r. korekty zeznań, a także zaprzestaniu prowadzenia działalności z końcem 2012 r., ostatecznie na dzień 22 maja 2013 r. ustalono zadłużenie z tytułu zobowiązań podatkowych za lata 2009 i 2010 w kwocie blisko 2,5 miliona zł. Pozwana wiedziała, że w firmie A. J. jest prowadzone postępowanie kontrolne, jednak nie znała jego szczegółów ani wyników, nie wiedziała o tym, iż mąż składał w poprzednich latach nieprawidłowe deklaracje podatkowe. Sąd niższej instancji wskazał zatem, że brak podstaw do ustalenia, że pozwana kupując od męża samochody potrzebne do prowadzenia warsztatu wiedziała, ani by można jej zarzucić, iż przy zachowaniu należytej staranności powinna była wiedzieć, że A. J. działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela tymi czynnościami (art. 527 § 1 k.c.) Pozwana obaliła domniemanie ustanowione w art. 527 § 3 k.c. Wynika to z ustalonych okoliczności, obrazujących rzeczywiste stosunki pomiędzy małżonkami, w tym faktyczną separację, rozdzielność majątkową i całkowicie niezależne prowadzenie działalności gospodarczej, a także z okoliczności dotyczących przyczyn zawarcia kwestionowanych umów, jak również z tego, że w chwili zawierania umów nie były znane wyniki kontroli, a tym samym istnienie, powstałych we wcześniejszym okresie, zaległości podatkowych związanych ze składaniem wadliwych deklaracji.
Reasumując, dokonanie przesunięć majątkowych między małżonkami, w warunkach określonych w art. 527 i nast. KC, a nawet dalsze „przepisanie majątku” na dzieci małżonków, może nie ochronić majątku podatnika przed egzekucją należności podatkowych, bowiem istnieje możliwość, że urzędy skarbowe skorzystają z instytucji skargi pauliańskiej. Przed takim powództwem, małżonek przedsiębiorcy i ewentualnie osoby czwarte, na które w dalszej kolejności dokonano przesunięcia, mogą się jednak bronić.
Dawid Skrzypczyk
Radca Prawny
[1] Art. 527 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2017 r. poz. 459, ze zm.) w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie na zasadzie analogii legis do ochrony należności publicznoprawnych, jest zgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 kwietnia 2018 r., sygn. akt: K 52/16.
[2] Uregulowana w art. 47 § 1 k.r. i op. umowa majątkowa małżeńska ma charakter ustrojowy. Zmienia dotychczas obowiązujący ustrój majątkowy przez rozszerzenie lub ograniczenie wspólności ustawowej albo ustanowienie rozdzielności majątkowej. W zasadzie umowa majątkowa małżeńska reguluje stosunki majątkowe na przyszłość. Małżonkowie rozszerzając wspólność ustawową mogą jednak nadać tej umowie skutek wsteczny w tym sensie, że mogą włączyć do majątku wspólnego przedmioty należące do ich majątków osobistych. Małżonkowie mogą czynić podobnie ograniczając wspólność ustawową w odniesieniu do przedmiotów już należących do majątku objętego wspólnością majątkową, wówczas przedmioty te, ze względu na treść art. 46 k.r. i op. stają się ich współwłasnością w częściach ułamkowych. W ten sposób nie dochodzi jednak do przesunięcia majątkowego pomiędzy małżonkami a jedynie określony przedmiot objęty współwłasnością łączną staje się przedmiotem współwłasności w częściach ułamkowych tych samych osób. Dlatego trafnie w doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że do umowy małżeńskiej umowy majątkowej nie znajduje zastosowania skarga paulińska przewidziana w art. 527 i nast. k.c., która wchodzi w grę przy czynnościach prawnych obrotu prawami i rzeczami (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2004 r., III CK 469/02, OSNC 2005/5/85; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 grudnia 2000 r., I ACa 982/00, TPP 2002/1-2/15). Tym między innymi uzasadnia się przyjęcie w art. 47 § 2 a obecnie w art. 471 k.r. i op. (art. 1 pkt 15ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw Dz. U. Nr 162, poz. 1691) specjalnej ochrony wierzyciela przed niekorzystnymi skutkami umowy małżeńskiej majątkowej. Przewidziana w art. 471 k.r. i op. szczególna ochrona osób trzecich odnosi się wyłącznie do umów małżeńskich majątkowych i nie może być rozszerzana na inne rodzaje umów. Umowa zawarta dnia 26 lutego 2001 r., pomiędzy małżonkami T. miała za przedmiot jeden ze składników majątku wspólnego, doprowadziła do bezpośredniego przesunięcia z majątku wspólnego wprost do majątku osobistego jednego z małżonków i jako taka nie stanowi małżeńskiej umowy majątkowej. W przypadku przesunięć z majątku wspólnego do majątku odrębnego jednego z małżonków wierzycielowi przysługuje ochrona na ogólnych zasadach przewidzianych w art. 59 i 527 § 1 k.c., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r., sygn. akt: I CSK 616/10. Por. też: już w tym miejscu przesądzić również należy, że jakkolwiek umowa zmieniająca ustrój majątkowy między małżonkami nie może być ubezskuteczniona poprzez akcję pauliańską, to już stanowiąca jej wykonanie umowa o podział majątku dorobkowego może być w tym trybie wzruszona, jako powodująca określone przesunięcia majątkowe (por. np. wyrok SN z 09.09.2011, I CSK 616/10, OSNC 2012/D/71 wraz z uzasadnieniem, wyrok SN z 28.04.2004, III CK 469/02, OSNC 2005/5/85) – gdyby powód we właściwym czasie wystąpił ze skargą pauliańską skierowaną przeciwko umowie o podział majątku dorobkowego małżonków K., nie byłoby żadnych przeszkód do przystąpienia do badania materialnej przesłanki zasadności takiego powództwa, wyrok Sądu Okręgowego w Płocku z dnia 15 grudnia 2017 r., sygn. akt: I C 1298/13.
[3] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2012 r., sygn. akt: II CSK 448/11.